درد طلب،

اصل: بیخ و ریشه درخت و هر نوع رستنى، پایه و اساس، نژاد و گوهر، هر چه مبناى چیز دیگر باشد، قاعده‏ى کلى.

 اصل جو: کسى که ریشه و کنه چیزى را جست و جو کند، خدا جو.

درد: ادراک چیزى منافى طبع، در اصطلاح صوفیه، بى‏قرارى و سوزش دل در طلب چیزى، احساس رنج شدید از نیافتن مطلوب.

            ازین مشتى ریاست جوى رعنا هیچ نگشاید             مسلمانى ز سلمان جوى و درد دین ز بو دردا[1]

            هر خسى از رنگ گفتارى بدین ره کى رسد             درد باید عمر سوز و مرد باید گام زن‏[2]

            کفر کافر را و دین دیندار را             ذره‏ى دردت دل عطار را[3]

بو بردن: مجازا، پى بردن بوجود یا محل چیزى، معرفت و آگاهى بنحو اجمال.

 ( 633) پس این اصل را مسلم بدار که هر کس درد دارد بویى از حقیقت بمشامش رسیده است.( 634) آن که بیدارتر است پر دردتر و آن که آگاه‏تر است رخ زردتر خواهد بود.

مولانا نتیجهْ سخنان پیشین را در این ابیات به صورت اصل و قاعدهْ کلی چنین بیان می‏کند: زاری و جست‌وجوی سالک در راه معرفت و وصال حق، نشانهْ آن است که او از حقیقت، آگاهی کلی دارد و همین بو بردن، او را به طلب واداشته است. این آگاهی همواره درد و طلب را می‏افزاید و آن هم آگاهی را بیشتر می‏کند. باز مولانا به این سخن بر می‏گردد که زاری نشانهْ آگاهی از جبّاری حق و دیدن زنجیر جبّاری حق است، نه نشانهْ غفلت از آن و طبیعی است که هرکه در زنجیر باشد، می‌نالد و شادی نمی‌کند.

زنجیر جبّاریت: یعنی اعمال قدرت حق،

آزادى کردن: کارهاى مناسب مردم آزاد و غیر بندى کردن، شکر و سپاس گفتن.

سرهنگانِ شه: کنایه از عوامل و مظاهر قدرت حق است.

سرهنگی مکن: یعنی اظهار قدرت مکن. فرد عاجز و ناتوان طبعاً نمی‏تواند اظهار قدرت کند و تو عاجزی. دیگران هم مثل تو عاجزند و تو نباید در برابر آنها اظهار قدرت کنی، زیرا همه در زنجیر جبّاری حق گرفتاریم.  

آن: اشاره به سرهنگی کردن است، اظهار قدرت کردن.

زآن که نبود طبع و خوی عاجز آن: یعنی تو فرد عاجزی، طبعاً انسان عاجز نمی تواند اظهار قدرت کند.

مگو: دراینجا یعنی ادعا نکن.

نشان دید کو: یعنی اگر جباری خدا را می بینی نشان? این دیدن کو.

( 635) اگر واقعاً از جبر او آگاهى پس ناله و زاریت کو و جنبشى که زنجیر جبارى در تو ایجاد مى‏کند کجا است.( 636) آن که زیر زنجیر است چگونه خندان و شادمان خواهد بود؟ چوب شکسته چگونه ستون بنا و عمارت مى‏گردد. آن که اسیر زندان است کى حرکات آزادى مى‏کند؟ آن که گرفتار بلا است کى و چگونه شادى مى‏کند؟ ( 638) اگر واقعاً تو جبر مى‏بینى و مى‏بینى که پاى ترا بسته و مأمورین و سرهنگان شاه بالاى سرت ایستاده‏اند و کوچکترین اختیارى از خود ندارى. ( 640) حقیقت این است که تو بهر کارى که مایل هستى و هر راهى را که اختیار کرده و مى‏پسندى خود را براى انجام آن کار و قدم زدن در آن راه مختار و توانا مى‏بینى: (بدلیل اینکه به آن کار اقدام مى‏کنى) ( 641) بعکس در کارى که بانجام آن مایل نیستى جبرى شده مى‏گویى با خداست.

به هرحال نشانهْ توجه به جبّاری پروردگار، زاری و اظهار عجز است، اگر آن را نمی‏بینی ادعا مکن و اگر می‏بینی علامت آن چیست؟

مولانا می گوید: نتیجه‏ى اخلاقى شهود جبر، ترک اعتراض و بستن زبان طعن و اعتراض است زیرا کسى که آفرینش را مقهور قدرت و تصاریف قضاى الهى مى‏بیند بدین نتیجه مى‏رسد که هیچ کس بدان چه مى‏کند سزاى ملامت و نفرین و طعن و نکوهش نیست .پس دید جبر با تکفیر و لعنت منافات دارد و هر که خود را اسیر بند قضا مى‏یابد حال دیگران را با حال خود قیاس مى‏گیرد اما کسى که تصرف در بد و نیک خلق مى‏کند و داورى در پیش مى‏آورد بى‏گمان از عجز خود و رویت جبارى حق غفلت دارد.

 مولانا ایراد دیگری بر جبریان می گیرد ومی گوید که: در رفتارشان تناقض است براى آن که هر کارى که مطابق میل و شهوت نفسانى باشد دو اسبه بدان مى‏تازند و ده مرده براى حصول آن مى‏کوشند و خویش را داراى قدرت موثر و مختار مطلق مى‏بینند ولى کارى که خلاف میلشان باشد بخدا باز مى‏گذارند و پاى قضا و تقدیر الهى را بمیان مى‏کشند و خود را مجبور و معذور وانمود مى‏کنند و این یکى از نمونه‏هاى نفاق بشر است، آن نفاقى که با همه کس حتى با خدا هم بکار مى‏برد. در صورتى که اگر انسان قادر بر فعل نباشد در هیچ موردى نباید کوشش کند و همه جا باید بتاثیر قدرت الهى و جریان قضا نظر افکند، این تناقض گواه آنست که جبریان عقیده جبر را بهانه‏اى براى ترک عبادت و مجاهده قرار داده‏اند و در گفته‏ى خود اخلاص نمى‏ورزند.